- نويسنده امین مالکی
- نويسنده پریسا یعقوبی منظری
- ويرايشگر
- ناشر
موسسه مطالعات و پژوهشهاي بازرگاني
- كد
AN-04-XXX-012
- زمان انتشار
مرداد 1404
- شماره ثبت
5286
صادرات‌غیرنفتی، واردات و تراز تجاری
در پایان اسفند ماه سال ۱۴۰۳، مجموع تجارت خارجی غیرنفتی ایران به ۱۳۰.۲ میلیارد دلار رسید که از این میزان، ۵۷.۸ میلیارد دلار (معادل ۴۴.۴ درصد) به صادرات غیرنفتی و ۷۲.۴ میلیارد دلار (معادل ۵۵.۶ درصد) به واردات اختصاص داشته است.
مقایسه عملکرد تجاری ایران در پایان اسفند ۱۴۰۳ با پایان اسفند ۱۴۰۲ نشان می‌دهد که صادرات غیرنفتی با رشد 16.8 درصد، از 49.5 میلیارد دلار به ۵۷.۸ میلیارد دلار رسیده است، در حالی که واردات با رشد حدود ۹.۴ درصد، از ۶۶.۲ میلیارد دلار به ۷۲.۴ میلیارد دلار افزایش یافته است.
روند ماهانه تجمعی صادرات غیرنفتی و واردات از فروردین ۱۴۰۲ تا اسفند ۱۴۰۳ نشان‌دهنده تداوم ناترازی تجاری غیرنفتی در اقتصاد ایران است، به‌طوری‌که در تمامی ماه‌ها واردات به‌طور پیوسته از صادرات غیرنفتی پیشی گرفته است. در حالی که هر دو شاخص رشد خطی و مستمر داشته‌اند، فاصله میان واردات و صادرات در نیمه دوم دوره سال ۱۴۰۲ محسوس‌تر شده و شکاف تجاری تا پایان اسفند ۱۴۰۳ به بیش از ۱۴ میلیارد دلار رسیده است. این وضعیت حاکی از وابستگی بالا به واردات، به‌ویژه در حوزه کالاهای واسطه‌ای یا سرمایه‌ای است و تداوم آن می‌تواند فشار بر منابع ارزی کشور وارد کند و نیاز به سیاست‌های تقویت صادرات غیرنفتی و کاهش واردات غیرضروری را برجسته‌تر می‌سازد.
در پایان سال ۱۴۰۲ کسری تراز تجاری غیرنفتی ۱۶.۷ میلیارد دلار و در پایان سال ۱۴۰۳ با ۲.۲ میلیارد دلار بهبود ۱۴.5 میلیارد دلار شده است. با وجود رشد نسبی بیشتر صادرات در مقابل واردات، ارزش بیشتر واردات نسبت به صادرات غیرنفتی باعث شده تا کشور موفق به تعدیل تراز تجاری نشده و صادرات غیرنفتی کماکان توان پوشش شکاف را نداشته است.
رابطه مبادله تجارت خارجی
تغییرات قیمت واحد صادراتی (دلار) و ارزش دلاری صادرات غیرنفتی (میلیون دلار) در بازه زمانی فروردین 1403 تا اسفند 1403 نشان دهنده آن است که قیمت واحد صادراتی طی بازه زمانی مورد بررسی روندی افزایشی داشته است. قیمت واحد صادراتی از حدود 328 دلار به‌ازای هر تن در فروردین 1403 شروع شده و به اوج خود در ماه اسفند 1403 (381 دلار به‌ازای هر تن) رسیده است. افزایش مداوم قیمت واحد صادراتی نشان‌دهنده بهبود ساختاری در صادرات کشور است.
تغییرات قیمت واحد وارداتی (دلار) و ارزش دلاری واردات (میلیون دلار) در بازه زمانی اسفند 1402 تا اسفند 1403 حاکی از آن است که قیمت واحد وارداتی طی سال تا حدودی با ثبات بوده ولی ارزش واردات نوسانات زیادی داشته است. در ابتدای دوره (اسفند 1402)، قیمت واحد وارداتی حدود 1,674 دلار به ازای هر تن بوده و با نوسانات مختلف به 1,844 دلار به‌ازای هر تن در اسفند 1403 رسیده است.
شاخص رابطه مبادله در تجارت خارجی در طول سال 1403 نوسانات قابل توجهی را داشته است. این شاخص از مقدار 21.4 درصد در اسفند 1402 شروع شده و در اسفند 1403 به 20.6 درصد رسیده است.
تحولات شرکای تجاری در صادرات و واردات
چین با 14.9 میلیارد دلار و عراق با حدود 12 میلیارد دلار، دو مقصد اصلی صادرات غیرنفتی ایران در سال 1403 بوده‌اند که حاکی از تمرکز صادرات بر تعداد محدودی بازار بوده، به‌طوری که این دو کشور حدود 47 درصد از کل صادرات غیرنفتی را به خود اختصاص داده‌اند. این تمرکز جغرافیایی، اقتصاد ایران را در برابر تحولات سیاسی و اقتصادی این کشورها آسیب‌پذیر می‌کند. از سوی دیگر، سهم ناچیز کشورهای همسایه به جز عراق و ترکیه (جمعا کمتر از 10 درصد) نشان‌دهنده ظرفیت استفاده نشده در روابط منطقه‌ای است.
مهم ترین مبادی وارداتی ایران در سال 1403 نشان‌دهنده وابستگی شدید به سه کشور اصلی تامین‌کننده کالا بوده است. امارات با 22 میلیارد دلار (بیش از 30 درصد واردات)، چین با 19.4 میلیارد دلار و ترکیه با 12.1 میلیارد دلار، در مجموع بیش از 70 درصد واردات ایران را به خود اختصاص داده‌اند.
o ایران در تجارت با کشورهای عراق، افغانستان، پاکستان، عمان، آذربایجان، اندونزی و تایلند طی سه سال اخیر، به طور مداوم تراز تجاری مثبت داشته است. عراق در سال 1403 با بیش از 11.5 میلیارد دلار تراز مثبت، بیشترین سهم را در بهبود تجارت خارجی ایران داشته است.
o امارات متحده عربی با بیش از 14.5 میلیارد دلار تراز منفی در سال 1403، بیشترین تراز منفی را در تجارت با ایران داشته که نشان‌دهنده واردات گسترده از امارات است. چین نیز تراز تجاری منفی قابل‌توجهی (منفی 4.5 میلیارد دلار) داشته، هرچند که سطح آن نسبت به امارات کمتر است.
سهم بخش‌های صنعت، معدن و کشاورزی در صادرات غیرنفتی
در پایان سال 1403 صادرات تجمعی صنعت 45.2 میلیارد دلار بوده که نسبت به اسفند سال 1402 رشد 10.5 درصدی داشته است. صنایع پالایش نفت، صنایع شیمیایی و صنایع معدنی فلزات پایه بیشترین سهم از ارزش صادرات صنعتی کشور را به خود اختصاص داده‌اند. در اکثر ماه‌های بررسی‌شده، رقابت نزدیکی بین صنایع پالایش نفت و صنایع شیمیایی وجود دارد. در برخی ماه‌ها، صادرات صنایع شیمیایی اندکی جلوتر بوده و در برخی دیگر، پالایش نفت پیشی گرفته است. در عین حال، صنایع معدنی فلزات پایه نیز با سهم نسبتاً ثابتی در رده سوم قرار گرفته‌اند و نقش پشتیبان قوی در صادرات غیرنفتی ایفا کرده‌اند. این پایداری در صادرات نشان‌دهنده ظرفیت قابل اتکای این بخش در اقتصاد صنعتی ایران است.
تا پایان اسفند 1403، مجموع ارزش صادرات معدنی 9.2 میلیارد دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل ( 5.7 میلیارد دلار) بیش از 60 درصد رشد در ارزش سالانه صادرات معدنی تجربه شده است. بیشترین سهم صادرات غیرنفتی در بخش معدن مربوط به استخراج نفت و گاز بوده که در تمام ماه‌ها سهم غالب را به خود اختصاص داده است. ارزش صادرات این بخش از 3.3 میلیارد دلار در انتهای سال 1402 به 6.6 میلیارد دلار در اسفند سال 1403 افزایش یافته است. پس از آن صادرات استخراج کانه‌های فلزی است که نسبت به سال گذشته، منفی 9 درصد رشد نزولی داشته و از 2.3 میلیارد دلار به 2.1 میلیارد دلار کاهش یافته است.
ارزش صادرات بخش کشاورزی در انتهای سال 1403 3.8 میلیارد دلار بوده که این رقم در پایان سال 1402 معادل 2.8 میلیارد دلار بوده که رشد 35.7 درصدی را نشان می دهد. اوج رشد صادرات بخش کشاورزی در سال 1403 در آبان ماه اتفاق افتاده که از رقم 1.7 میلیارد دلار در مهر ماه، با رشد 27.8 درصدی به 2.3 میلیارد دلار افزایش یافت.
o افزایش صادرات محصولات کشاورزی در سال 1403، نشان دهنده پتانسیل بالای این بخش در اقتصاد ایران است. عوامل مختلفی در این رشد نقش داشته اند که مهمترین آن افزایش تولید و توسعه بازارهای صادراتی است. بیشترین سهم صادرات بخش کشاورزی مربوط به محصولات زراعی است؛ سال 1403 نسبت به سال 1402 رشد 18.2 درصدی داشته که نشان‌دهنده نقش کلیدی این محصولات در صادرات کشاورزی ایران است. این دسته سهمی پایدار و رو به رشد در تمام ماه‌ها داشته است.