موسسه مطالعات و پژوهشهاي بازرگاني

مشخصات سند
نظرات

نويسنده امین مالکی
نويسنده پریسا یعقوبی منظری
نويسنده مريم خليلي اصل
ويرايشگر
ناشر موسسه مطالعات و پژوهش‌هاي بازرگاني
كد AN-04-XXX-030
زمان انتشار مهر 1404
شماره ثبت 5311

برای دریافت فایل ثبت نام کرده و یا وارد شوید

تحلیل ساختار اقتصاد غیرنفتی ایران نشان از کاهش سهم زیربخش‌های تجاری از تولید ناخالص داخلی دارد و تدوین سیاست‌های اقتصادی مؤثر مستلزم توجه هم‌زمان به تقویت صنعت ساخت، ارتقای بهره‌وری بخش کشاورزی، مدیریت پایدار منابع معدنی و حمایت از بخش‌های زیربنایی دارد. روند چهار‌ساله شاخص نسبت وزن سبد صادراتی به وارداتی حاکی از آن است که از سال ۱۴۰۰ که شاخص در سطح پایین‌تری قرار داشت، ایران به‌تدریج وارد شرایط مساعدتری در تجارت خارجی شده و نسبت وزن سبد صادراتی به وارداتی بهبود نشان می‌دهد. این شاخص در بهار ۱۴۰۲ به نقطه اوج خود رسید. اگرچه پس از آن با کاهش نسبی مواجه شده، اما سطح فعلی شاخص همچنان بالاتر از مقادیر ثبت‌شده در سال‌های ابتدایی باقی‌مانده است. همچنین، در بهار ۱۴۰۴ شاخص با رشد قابل‌توجهی همراه بوده و به ۴.۲۳ درصد رسیده است که نسبت به فصل قبل افزایش محسوسی را نشان می‌دهد. این روند بیانگر بهبود موقعیت ایران در مبادلات خارجی و تقویت نقش صادرات در ترکیب تجاری کشور است. شاخص رابطه مبادله که نشانگر نسبت قیمت واحد صادراتی به وارداتی است، از ۲۸.۸ درصد در بهار ۱۴۰۰ با روندی نزولی به ۲۱.۵ درصد در زمستان ۱۴۰۲ کاهش یافت که بیانگر افت تدریجی قدرت خرید صادرات ایران در برابر واردات است. هرچند در بهار ۱۴۰۳ با بهبود موقتی به ۲۴.۶ درصد رسید، اما این روند صعودی تداوم نیافت و شاخص مجدداً کاهش‌یافته؛ به‌طوری‌که در بهار ۱۴۰۴ به ۲۲.۵ درصد رسید. نوسانات شدید و فقدان ثبات در این شاخص، به‌وضوح نشان‌دهنده آسیب‌پذیری ساختار تجاری کشور در برابر تکانه‌‌های خارجی از جمله تحریم‌ها است؛ عواملی که موجب تضعیف مزیت نسبی قیمتی کالاهای صادراتی ایران شده‌اند. تحلیل شاخص‌های قیمت و ارزش دلاری صادرات در ده صنعت برتر ایران طی سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۳ نشان می‌دهد که عملکرد صادراتی کشور تحت‌تأثیر نوسانات جهانی قیمت‌ها، تغییرات نرخ ارز و محدودیت‌های داخلی و بین‌المللی بوده است. بررسی روندهای تورم نقطه‌به‌نقطه دلاری و ارزش صادرات در صنایع معدنی، فلزی، شیمیایی، پلاستیکی، غذایی، نساجی، ماشین‌آلات و ادوات برقی، سنگ و سرامیک و بخش‌های کشاورزی و دامی حاکی از آن است که دوره‌های رونق و رکود صادراتی هم‌زمان با تغییرات قیمتی رخ‌داده و اغلب به عوامل ساختاری و غیرقیمتی، از جمله ظرفیت تولید، بهره‌وری، ثبات عرضه و تنوع بازارهای هدف وابسته بوده است. این یافته‌ها نشان می‌دهد که برای تضمین پایداری و ارتقای رقابت‌پذیری صادرات، سیاست‌های توسعه‌ای باید بر افزایش بهره‌وری، ارتقای فناوری، مدیریت نوسانات قیمتی و گسترش بازارهای صادراتی تمرکز داشته باشند. ایران در تجارت با همسایگان در این دوره تراز مثبت داشته، اما با الگوهای متفاوتی مواجه بوده است. عراق به‌عنوان اصلی‌ترین شریک تجاری، با تراز مثبت 2.9 میلیارد‌دلاری در بهار ۱۴۰۳ و 1.8 میلیارد دلار در بهار ۱۴۰۴، سهم عمده‌ای در صادرات غیرنفتی ایران داشته، هرچند کاهش ۳۷ درصدی در این مدت نشان‌دهنده آسیب‌پذیری این رابطه تجاری است. در مقابل، امارات متحده عربی با تراز منفی 2.6 میلیارد‌دلاری در ۱۴۰۳ و 2.3 میلیارددلار در ۱۴۰۴، بزرگ‌ترین کسری تجاری را ایجاد کرده است. این دوگانگی نشان می‌دهد که ایران از یک سو به بازار مصرف عراق وابسته است و از سوی دیگر نیازمند واردات از امارات است. کاهش ۱۳ درصدی کسری تجاری با امارات در ۱۴۰۴ هرچند امیدوارکننده است، اما همچنان ضرورت تنوع‌بخشی به شرکای تجاری و بهبود کیفیت صادرات برای ایجاد توازن در تراز تجاری را پررنگ می‌سازد. این وضعیت لزوم اتخاذ راهبردهای هوشمندانه تجاری و توسعه روابط اقتصادی متوازن با کشورهای منطقه را آشکار می‌کند.