موسسه مطالعات و پژوهشهاي بازرگاني

مشخصات سند
نظرات

مجري میثم بشیری
مجري مسعود کمالی اردکانی
كد طرح
محل اجرای طرح موسسه مطالعات و پژوهشهاي بازرگاني
كارفرما
تاريخ شروع 1402/10/02
تاريخ پايان 1403/06/03
شماره مدرک

برای دریافت فایل ثبت نام کرده و یا وارد شوید

صنعت شیرینی و شکلات صنعتی با ارزش بازار ۳۰هزار میلیارد تومانی است که با تولید انواع بیسکوئیت به‌عنوان محصول اصلی، کیک، پفک و اسنک، انواع شکلات، آدامس و آب‌نبات و تافی، طی سالیان گذشته شاهد رشد ۴۱ درصدی درآمد بوده و می‌تواند یکی از گزینه‌های اولویت‏دار سرمایه‌گذاری در کشور باشد. صنعت شیرینی و شکلات طی دهه‏های اخیر فراز و نشیب‏های بسیاری را تجربه کرده است. این صنعت رشد خوبی را از دهه هشتاد تجربه کرده است. از نظر کیفیت می‏توان محصولات کارخانه‏های شیرینی و شکلات ایران را با صنایع شکلات‏سازی اروپا قیاس کرد. صنعت شیرینی و شکلات کشور طی ده‏ها سال به پیشرفت‏های خوبی رسیده و می‏توان گفت به لحاظ کیفیت جایگاه قابل توجهی را به خود اختصاص داده است. این صنعت بیشترین میزان ارزآوری را در میان صنایع غذایی دارد و به‏عنوان اولین صادرکننده در این صنایع محسوب می‏شود. با وجود پتانسیل موجود، صنعت شیرینی و شکلات ایران هر چند در سالیان گذشته رونق داشته اما نتوانسته به رشد و توسعه مناسبی را دست یابد. و سؤال اینجاست که چرا علی‌رغم تلاش بنگاه‌های تولید شیرینی و شکلات طی سالیان گذشته، این صنعت نتوانسته رقابت‌پذیر شده و جایگاه شایسته‌ای در بین رقبا پیدا کند. نتایج حاکی از آن است که بهره‏وری پایین صنعت ناشی از شاخص‏های تحلیلگر صنعت از جمله مقیاس کوچک تولید، سطح پایین مهارت و تحصیلات در کارکنان صنعت، سهم پایین هزینه‏های تحقیق و توسعه، تمرکز بر بازار داخل و سهم اندک صادرات، تنوع پایین سبد صادراتی از جمله عواملی هستند که بر عدم دستیابی به جایگاه مطلوب این صنعت موثر بوده‏اند. از دیگر سو بررسی‏ها نشان می‏دهد شناخت عوامل موثر بر نظام انگیزشی بنگاه‌ها در سرمایه‌گذاری برای یادگیری قابلیت‌های فناورانه در رشد و توسعه بنگاه‏ها نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است. در این پژوهش با هدف شناسایی مهم‏ترین موانع کسب رقابت‏پذیری صنعتی بنگاه‏های شیرینی و شکلات (بررسی و تحلیل عوامل درون و برون بنگاهی از منظر قابلیت های فناورانه) و تدوین سیاست‌های حمایتی متناسب با آن از آخرین دستاوردهای پژوهشگران حوزه سیاست صنعتی، استفاده خواهد شد. روش تحقیق پژوهش حاضر روش تحقیق آمیخته بوده (کمی و کیفی) و از روش مصاحبه عمیق برای ارزیابی قابلیت‌های قناروانه بنگاه‌های تولید شیرینی و شکلات استفاده شد. جامعه آماری پژوهش حاضر بنگاه‌های تولیدی پیشرو صنعت شیرینی و شکلات بود. معیار پیشرو بودن در پژوهش حاضر شامل بنگاه‌های دارای صادرات طی 5 سال گذشته و برند شناخته شده داخلی بود. در نهایت و با مشورت با چند نفر از کارشناسان و مدیران انجمن شیرینی و شکلات ایران لیست شامل 15 بنگاه تولیدی شیرینی و شکلات بدست آمد. درخواست مصاحبه به انجمن ارسال شده که با پیگیری‌های مداوم تلفنی از این تعداد امکان مصاحبه با دست‌اندرکاران 10 بنگاه ممکن شد. نتایج در بخش‏های چهار گانه پژوهش بدین قرار می‏باشد: الف) صنعت شیرینی و شکلات در آئینه آمار، تحلیل ساختار صنعت براساس مدل الماس پورتر و تحلیل محیط کلان صنعت براساس ماتریس: • بررسی آمارهای کارگاه‏های صنعتی 10 نفر کارکن و بیشتر صنایع تولید شیرینی و شکلات نشان می‏دهد طی سالیان اخیر به دلیل نوسانات نرخ ارز، کاهش سرمایه‏گذاری در سطح صنعت، نوسانات قیمتی مواد اولیه و تحریم‏های بین‏المللی از میزان رقابت‏پذیری این صنعت کاسته شده ولی از دیگر سوی رشد اشتغال صنعتی، افزایش تعداد کارگاه‏ها، رشد و افزایش هزینه تحقیق و توسعه، رشد سطح تحصیلات و رشد صادرات مستقیم امیدها برای رونق و توسعه این صنعت را برای سالیان آتی روشن نگه داشته است. • تحلیل ساختار صنعت شیرینی شکلات ایران براساس مدل الماس پورتر حاکی از آن است که: این صنعت از مناظر ذیل با چالش‏های متعددی روبرو است.الف) تحلیل عوامل درونی: چالش دسترسی به مواد اولیه کیفی با قیمت‏های رقابتی و سطح پایین مهارت و تحصیلات کارکنان صنعت شیرینی و شکلات ب) تحلیل شرایط تقاضا: مقیاس کوچک تولید و تحدید بازار داخل ج) تحلیل صنایع پشتیبانی کننده: بالا بودن هزینه‏های شبکه حمل و نقل و توزیع و ضعف در جذب سرمایه‏های خارجی و عدم هم‏پیوندی با زنجیره‏های ارزش منطقه‏ای و جهانی و د) تحلیل استراتژی و ساختار صنعت: افت ارزش صادرات، تمرکز بالای مقاصد صادراتی، سهم اندک هزینه‏های تحقیق و توسعه و توجه اندک به موضوع برندینگ. • تحلیل محیط کلان صنعت براساس ماتریس پستل حاکی از آن است که: عوامل سیاسی: براساس گزارش بانک جهانی، ثبات سیاسی کشور وضعیت نامناسبی دارد (رتبه 163 از 196 در شاخص حاکمیت). این عدم ثبات سبب افزایش ریسک کشور شده و از نظر تأمین موارد اولیه، تأمین ماشین‏آلات و ارتباط با جهان کسب و کارهای صنعت رو با مشکل روبرو ساخته و هزینه مبادله را در صنعت شیرینی و شکلات افزایش داده است. همچنین عدم تصمیم‏گیری در خصوص بازگشت به برجام، طولانی شدن مذاکرات و عواملی از این دست سبب نااطمینانی برای کسب و کارها شده، نوسانات قیمتی، عدم ثبات در تأمین مواد اولیه، عدم جذابیت صنعت برای جذب سرمایه‏گذاری خارجی و داخلی، مشکل در نقل و انتقالات مالی، همکاری‏های مشترک و... را برای صنعت شیرینی و شکلات به همراه داشته است. عوامل اقتصادی: روند صعودی نرخ ارز، کاهش ارزش پول ملی و ارز دو نرخی سبب افزایش فساد، افزایش ریسک در تأمین مواد اولیه وارداتی، افزایش ریسک ورود تکنولوژی‏های جدید و افزایش قیمت تمام شده محصولات صنعتی شده است (کاهش رقابت‏پذیری صنعت شیرینی و شکلات). نرخ تورم بالای کشور موجب صدمه به محیط کسب و کار شده و امکان سرمایه‏گذاری در فعالیت‏های تولیدی و صنعتی شیرینی و شکلات را پر ریسک نموده است (نرخ تورم بالای 40 درصد در سالیان اخیر). و قیمت‏گذاری دستوری بر رقابت‏پذیری صنایع اثر منفی دارد. بخصوص مواد اولیه صنعت شیرینی و شکلات مانند نرخ شکر و روغن که جز کالاهای اساسی بوده و دولت در قیمت‏گذاری این صنعت نقش مهمی ایفا می‏نماید و سبب شده دسترسی به مواد اولیه با کیفیت و با قیمت رقابتی با مشکل روبرو شود. عوامل اجتماعی-فرهنگی: عدم وجود فرهنگ صحیح مصرف (70 درصد بیشتر از الگوی جهانی آب صرف کشاورزی و تولید) می‏شود. همچنین سرانه مصرف شیرین و شکلات در کشور پایین‏تر از میانگین جهانی است. سرانه مصرف ایران حدودا 3 کیلوگرم و سرانه مصرف جهانی 6 کیلوگرم می‏باشد (سرانه مصرف پایین شیرینی و شکلات در کشور موجبات تحدید بازار داخل را فراهم ساخته است). عوامل تکنولوژیک: توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات موجب ایجاد فرصت مناسب برای توسعه دسترسی به بازارها، تنوع‏بخشی به شیوه‏های فروش و... در صنعت شیرینی و شکلات شده است. و ضعف سرمایه‏گذاری در تحقیق و توسعه و عدم بهره‏گیری کافی از نوآوری‏های تکنولوژیک در صنعت شیرینی و شکلات سبب کاهش رقابت‏پذیری این صنعت شده است. عوامل حقوقی-قانونی: در صورت اجرای کامل قانون رفع موانع تولید و قانون بهبود فضای کسب و کار موجبات بهبود محیط کسب و کار و افزایش رقابت‏پذیری صنعت شیرینی و شکلات فراهم خواهد شد. عوامل زیست محیطی:‌ مشکلات آبی کشور سبب کاهش کشت‏ محصولات کشاورزی بالاخص کشت چغندر، نیشکر و دانه‏های روغنی، گندم (به‏عنوان مواد اولیه مورد استفاده در صنعت شیرینی و شکلات) و نوسانات قیمتی شده است. همچنین اجرای طرح آمایش سرزمین در کشور و توجه‏ویژه بر توسعه پایدار در صنعت شیرینی و شکلات می‏تواند در سالیان آتی توجه به مزیت‏های منطقه‏ای و رشد این صنعت را به همراه داشته باشد. ب) تحلیل زنجیره ارزش • بررسی تجربه کشورها در توسعه زنجیره ارزش صنعت شیرینی و شکلات حاکی از آن است که عمده این کشورها در گام نخست از ارتقای توانمندی در بخش زنجیره تامین (دسترسی به مواد اولیه با کیفیت، قیمت رقابتی و تعاملات بلند مدت با تامین‏کنندگان) شروع نموده، سپس به سوی توانمندسازی بخش تولید (بهبود کیفیت، تامین و ساخت ماشین‏آلات، تنوع تولید و کاهش ضایعات) حرکت نمودند. در گام‏های انتهایی نیز در توانمندسازی فروش، بازاریابی و حضور در بازارهای جهانی و توجه ویژه به تحقیق و توسعه در بخش‏های مختلف زنجیره ارزش سرمایه‏گذاری نموده‏اند. • براساس تجارب جهانی 4-6 درصد ارزش افزوده در بخش تامین مواد اولیه، 24 درصد در بخش تولید و 70-72 درصد در بخش برندینگ، تحقیق و توسعه، بازاریابی، فروش و توزیع ایجاد می‏شود. که نیاز است بنگاه‏های فعال صنعت شیرینی و شکلات توجه بیشتری به حلقه‏های با ارزش افزوده بالا نماید . • با توجه به تحلیل زنجیره ارزش صنعت شیرینی و شکلات کشور می‏توان با اطمینان حلقه مفقوده زنجیره ارزش را در چهار بخش ارزیابی نمود که عبارتند از: o کوچک بودن مقیاس تولید؛ o زنجیره تامین ناکارآمد، انحصاری و سنتی؛ o مدرن نبودن شبکه عرضه و توزیع؛ o توجه اندک به تحقیق و توسعه، برندینگ و بازاریابی. ج) ارزیابی قابلیت‌های فناروانه بنگاه‌های تولید شیرینی و شکلات • در ارزیابی صورت گرفته عمده بنگاه‌های تولید شیرینی و شکلات امتیاز متوسط و متوسط رو به بالا (6 بنگاه) گرفتند. این برداشت با عملکرد صنعت و بخصوص عدم حضور در بازارهای جهانی هم‏خوانی دارد. با اینکه همکاری‌های موقتی با برندهای بین‌المللی صورت گرفته ولی به دلایل مختلف از قبیل قابلیت بنگاه، مشکلات نقل و انتقال ارز، مشکلات گمرک، تهیه نهاده‌ها و تحریم ادامه پیدا نکرد. هرچند باید خاطر نشان کنیم که همان همکاری‌های مقطعی نیز با یادگیری‌های قابل توجهی همراه بود. این موضوع از یک طرف اهمیت همکاری بین‌المللی به‏منظور یادگیری را نشان می‌دهد و از طرف دیگر نشان‌دهنده وجود نسبی قابلیت‌های تولیدی برای تعاملات بین‌المللی در بنگاه‌های تولید شیرینی و شکلات است. • کارکرد بنگاه‌های تولید شیرینی و شکلات تنوع خوبی داشته و گرایش به سمت طراحی در سال‌های اخیر افزایش پیدا کرده است. تمامی بنگاه‌ها وارد برندسازی شده و برخی از آنها نیز شروع به تاسیس فروشگاه‌های زنجیره‌ای نمودند. موضوعی که در سایه کاهش حضور برندهای خارجی (به دلیل جهش ارزی و تحدید واردات) روند افزایشی داشته است. به‏عبارت دیگر، قابلیت‌های پیچیده طراحی، تنوع بالای محصولات و مدیریت فروش در بین بنگاه‏های منتخب داخلی بوجود آمده است که نشان از ارتقای کارکردی صنعت شیرینی و شکلات در سال‌های اخیر می‌دهد. • در مورد محصول، تنوع محصولات تولیدی درون بنگاه و میان بنگاه‌ها قابل توجه است. این مسئله نشان از قابلیت بنگاه‌های تولید شیرینی و شکلات داخل در تولید محصولات مختلف می‌دهد. با اینکه این تنوع در محصولات تولیدی بین بنگاه‌های مختلف یک مزیت محسوب می‌شود (چون تجربه تولید تقریبا هر نوع محصولی وجود دارد) ولی در داخل یک بنگاه تولیدی، تنوع بیش از حد آن هم با مقیاس محدود نشان از محدودیت بازار و در نتیجه بهره‌وری پایین می‌دهد. بنگاه‌های تولیدی بخصوص در مقیاس‌های نه چندان بزرگ ترجیح می‌دهند که روی تولید محصولات مشابه تمرکز کنند تا امکان افزایش بهره‌وری از طریق تکرار فرآیندهای مشابه وجود داشته باشد. • در مورد فرآیندهای تولید، شاید بزرگترین نقطه قوت صنعت تولید شیرینی و شکلات در این بخش باشد. عموما تولید به‏صورت صنعتی و با حداکثر سیستم‌های کنترل کیفیت و بهره‌وری انجام می‌شود. • در خصوص پیوندهای بین بنگاه‎‌های تولید شیرینی و شکلات، روابط به واسطه تعاملات تجاری و همچنین همکاری ذیل انجمن‌های شیرینی و شکلات برقرار است. هرچند هنوز این روابط تبدیل به یک همکاری مداوم و موثر نشده است، ولی روند چند سال اخیر نشان از افزایش تمایل به همکاری و تعامل بین بنگاه‌ها می‌دهد. در خصوص رابطه با خدمات‏دهندگان محلی، این ارتباط به‏صورتی مورد و بر حسب نیاز برقرار است. بخصوص با ارتقای صنعت شیرینی و شکلات، خدمات‌دهندگان محلی در حوزه‌های مختلف تولید و فروش فعال شده‌اند و با توجه به افزایش نرخ ارز و محدودیت ارتباطات بین‌المللی، تمایل به استفاده از خدمات‌دهندگان محلی افزایش پیدا کرده است. • در مجموع می‌توان گفت وضعیت بنگاه‌های تولیدی شیرینی و شکلات در سایه کاهش اجناس خارجی در بازار داخل (به خاطر افزایش نرخ ارز و تحدید واردات)، علیرغم همه این موارد رو به بهبود بوده است. ظهور برندها و فروشگاه‌های زنجیره‌ای باعث شده امکان سفارش‌گیری بزرگ برای بنگاه‌های تولیدی فراهم شود و این مسئله زمینه را برای تمرکز بر تولید و ارتقای بهره‌وری و یادگیری فراهم کرده است. از این‏رو فروشگاه‌های زنجیره‌ای به‏عنوان پیشران صنعت شیرینی و شکلات نقش مهمی در ارتقای این صنعت ایفا می‌کنند و باید مورد توجه سیاست‏گذار قرار گیرند. از طرف دیگر، شراکت دولت در استخدام کارشناس خارجی، آموزش مدیران خط تولید، پرداخت یارانه برای دریافت گواهینامه‌ها و استانداردهای بین‌المللی می‌تواند انگیزه یادگیری در این زمینه را افزایش دهد. • در نهایت، وضعیت صنعت شیرینی و شکلات در نقطه عطف مهمی قرار داد، زیرا قابلیت‌های فناورانه قابل توجهی بخصوص در این چند سال اخیر در این صنعت انباشت شده است. د) جمع‏بندی و توصیه‌های سیاستی • در سه بخش سیاست‏های کلان، براساس عمده چالش‏های شناسایی شده در تحلیل پستل، سیاست‏های سطح بخش صنعت براساس چالش‏های شناسایی شده در تحلیل آماری و تحلیل الماس پورتر و سیاست‏های سطح بنگاه براساس تحلیل قابلیت‏های بنگاه به روش آفریکپ ارایه شد.